چکیده:
تسهیلات تکنولوژیکی موانع موجود بر چاپ و نشر را تا حدودی برداشته است. امروزه اطلاعات فراوانی به طور افسار گسیخته در محیط وب تولید و منتشر می شود. طبق مطالعات انجام شده کاربران، جهت رفع نیازهای اطلاعاتی خویش به محیط وب روی آورده اند و اغلب آنچه بازیابی می شود معتبر دانسته و مورد استناد قرار می دهند. در این نوشته ضمن بیان ضرورت ارزیابی، گوشه ای از معیارهای سنجش کیفیت اطلاعات بازیابی شده در محیط وب نمودار می گردد.
کلیدواژه ها: ارزیابی اطلاعات، صفحات وب، معیارهای ارزیابی
مقدمه و بیان مسئله
اینترنت به عنوان ابزاری که بازیابی سریع و آسان اطلاعات را فراهم می آورد از سوی کاربران بسیاری مورد استفاده و استناد قرار می گیرد. کاربران معمولا بدون توجه به معیارهای ارزیابی انتقادی هر آنچه را که در اینترنت بازیابی می شود معتبر می شمارند و در مطالعات تحقیقاتی خویش مورد استفاده و استناد قرار می دهند. (Case, 2003 ) نظر قالب کتابداران و اعضای هیات علمی آن است که استناد در تحقیقات دانشجویی به سمت منابع اینترنتی رفته و دانشجویان بر استفاده از این منابع بسیار تاکید دارند.(۲۰۰۲Davis,نقل از Tillotson, 2003: 4) یافته های تولپانن[۱] نشان می دهد که ۵/۹۲ درصد از دانشجویان ورودی زبان انگلیسی اطلاعات موجود در اینترنت را معتبر می دانند و این در حالی است که ۵/۵۲ درصد از آنان اطلاعات بازیابی شده را هرگز ارزیابی نمی کنند. (Tillotson,2003:4 نقل ازTolpannan,1999)
اغلب کاربران اطلاعات بازیابی شده از اینترنت را معتبر می شمارند و قادر به تشخیص گهر[۲] از زباله [۳] نیستند.اغلب کاربران در پاسخ به این سوال که چرا به این منبع استناد کرده اید و آیا این منبع معتبر است یا خیر؟ چنین پاسخ می دهند که ” آن را جستجو و بازیابی کرده ام واز آن استفاده می کنم.” در این پاسخ جایی برای ارزیابی منتقدانه اطلاعات بازیابی شده گذاشته نشده است و اتکای صرف به مطالب بازیابی شده و ارزیابی نشده به طور وحشتناکی نمایان است.(Williams, 2003)
تسهیلات تکنولوژیکی موجود بسیاری از موانع انتشار و اشاعه اطلاعات را از میان برداشته است. امروز هر فردی می تواند به نشر عقاید خویش پرداخته و وب سایت خود را مدیریت نماید. گستره صفحات وب روز به روز بیشتر می شود و بر آلودگی اطلاعات در این آشفته بازار اطلاعاتی افزوده می گردد. از سویی جامعه امروز به سمت جامعه اطلاعاتی در حال حرکت است. جهانی شدن و اطلاعات گرایی از مشخصه ها ی عصر اطلاعات است. دسترسی به اطلاعات متناسب با نیازهای اطلاعاتی، در زمانی کوتاه مهارتهایی خاص می طلبد. سواد اطلاعاتی لازمه جامعه اطلاعاتی است و برای رسیدن به این سواد کاربران باید به مهارتهای اطلاع یابی مجهز باشند. یکی از مهارتهای اطلاع یابی, مهارت ارزیابی است. اما پرسش آن است که آیا واقعا اطلاعات بازیابی شده از اینترنت نیاز به ارزیابی دارند و یا هر نوع اطلاعات بازیابی شده می تواند مستند باشد و مورد استناد قرار گیرد؟ ضرورت ارزیابی اطلاعات بازیابی شده در چیست و چه معیارهایی برای ارزیابی وجود دارد؟ در این نوشته سعی بر آن است تا با روشن ساختن ضرورت ارزیابی اطلاعات بازیابی شده در فضای اینترنت, معیارهای ارزیابی صفحات وب به عنوان یکی از محمل های اطلاعاتی تبیین گردد.
مهارت ارزیابی اطلاعات
کتابداران و اطلاع رسانان از دیرباز در پی افزایش ارتباط سودمند میان منابع اطلاعاتی و طالبان آنها بوده اند و در جهت افزایش این ارتباط موثر و افزایش خرد و دانایی در سطح جامعه همواره تلاش کرده اند. اطلاعات صرفنظر از محملی که بر بستر آن قرار خواهد گرفت دارای ارزش فراوان است و به خلق دانایی می انجامد.
اطلاع جویی فرایندی هدفمند و ساختار مند است. طرح نیازاطلاعاتی, تعریف استرتژی جستجو، بازیابی اطلاعات، ارزیابی آنچه بازیابی شده است، سازماندهی و استفاده موثر از اطلاعات در جهت تبادل اندیشه ها و یافته ها، مهارتهایی می طلبد. این مهارتها در قالب واژه مهارتهای اطلاع یابی جای می گیرند.
● مفهوم مهارت اطلاع یابی
یان مال لی (لی، یان مال،۱۳۷۶) مهارت اطلاع یابی را اینگونه بیان میدارد:
۱. مهارت در بازیابی اطلاعات
۲. مهارت در ارزیابی اطلاعات
۳. مهارت در سازماندهی اطلاعات و
۴. مهارت در تبادل اطلاعات
ارزیابی اطلاعات به عنوان یکی از کلیدی ترین مهارتهای مورد نیاز کاربران در این تقسیم بندی مورد اشاره است. این مهارت در انتخاب منابع متناسب با نیازهای اطلاعاتی کارساز است و روند اطلاع یابی موثر را سرعت و اعتبار می بخشد. اطلاعات پس از بازیابی در هر قالب و ساختاری که ارائه شود نیاز به ارزیابی دارد تا به این وسیله محتوای اطلاعاتی، متناسب با نیازهای تعریف شده کاربران باشد و به حل مسئله بیانجامد.کاربران جهت ارزیابی اطلاعات بازیابی شده نیازمند تفکر انتقادی هستند.
● مفهوم تفکر انتقادی
خمیر مایه تفکر انتقادی، تکاپوی ذهنی و جستجو در اندیشه های نوشته و نانوشته جهت دستیابی به نتیجه ای معتبر و مفید است. این گونه تفکر آمیزه ای از تفکر خلاق، تفکر منطقی و تفکر مسئله گشاست. تفکر مسئله گشا همه عوامل ذیربط را در تفکر انتقادی وارد میسازد، تفکر منطقی ، راه نفوذ خطاهای منطقی را در تفکر انتقادی سد می کند و تفکر خلاق ابزار لازم را برای ترکیب مفاهیم به گونه ای متفاوت از گذشته فراهم می آورد. (دیانی،۱۳۷۰).
تفکر انتقادی لازمه توانایی و مهارت ارزیابی اطلاعات است. نظام آموزشی و کتابخانه ها به عنوان زیرمجموعه ای از این نظام، وظیفه تربیت کاربرانی مجهز به تفکر انتقادی را بر عهده دارند.حری معتقد است که نظام آموزش عالی دو نقش دارد یکی اینکه به دانشجویان بیاموزد چگونه اطلاعات خویش را بیابد و دیگری اینکه به آنان تعلیم دهد چگونه اطلاعات به دست آمده را تعبیر و تفسیر کند.(حری، ۱۳۷۸) تفکر انتقادی در محیط آموزشی از جمله کتابخانه ها شکل می گیرد و پرورش می یابد, لذا لازم است کتابخانه ها در ارائه خدمات خود به ایجاد و تقویت نگاه انتقادی در کاربران توجه داشته باشند و در آموزشهای کتابخانه ای خود این جنبه را لحاظ کنند. وجود وب سایتهای کتابخانه ای که آموزش مهارتهای اطلاع یابی را به صورت مجازی فراهم می آورد فرصت مناسبی برای این منظور است. اما هنوز سوالی باقیست : آیا ارزیابی اطلاعات ضروری است؟
ضرورت ارزیابی اطلاعات در عصر اطلاعات:
آدمی برای رفع نیاز اطلاعاتی خویش به دنبال کسب اطلاعات است. وی از اطلاعاتی که دریافت میکند برای تصمیم گیریها و ارتقای دانش خویش بهره می برد. تصمیم گیری زمانی ارزشمند است که به درستی صورت پذیرد. نباید چنین پنداشت که تمامی اطلاعات کسب شده از صحت و اعتبار لازم برای دخیل شدن در تصمیم گیریها برخوردارند. در اینجاست که اهمیت ارزیابی اطلاعات رخ می نماید. از طرفی جامعه اطلاعاتی در عصر اطلاعات ضرورتهای دیگری را نیز تحمیل می کند:
● جهانی شدن و ارزش اطلاعات: یکی از نتایج بحث جهانی شدن, افزایش ارزش اطلاعات به عنوان معیار توسعه یافتگی و خمیر مایه توسعه پایدار ملتهاست لذا روز به روز بر ارزش اطلاعات افزوده می شود.
● رشد تکنولوژیکی و آلودگی اطلاعات: رشد سریع شبکه های اطلاعاتی روند اشاعه اطلاعات را تسهیل نموده, متخصصان موضوعی راحت تر از گذشته به تبادل اطلاعات می پردازند و چرخه تولید علم سریع تر از گذشته در جریان است. در نتیجه آلودگی اطلاعات روز به روز افزایش و طول عمر مفید اطلاعات کاهش می یابد.
● اطلاع گرایی و جامعه اطلاعاتی: مفهوم جامعه اطلاعاتی درحال شکل گیری است. در جامعه اطلاعاتی کلیه تصمیم گیری ها بر مبنای اطلاعات صورت می گیرد و سرعت دسترسی به اطلاعات روزآمد, صحیح و معتبر، ارزشمند است. کاربران از میان انبوه اطلاعات تولید شده بر مبنای نیاز اطلاعاتی خویش به انتخاب دست می زنند و به تصمیم گیری های مفید و به موقع می یپردازند. (حسن زاده)
● کاربر نهایی و مهارتها ی اطلاع یابی: مفهوم ارتباطات بی سیم کاربران را از محدودیت های زمانی و مکانی خارج ساخته و رفتار اطلاع یابی را به حریم خصوصی آنها کشانده است. مفهوم کاربر نهایی شکل گرفته و کاربران بدون یاری کتابداران به رفع نیازهای اطلاعاتی خویش می پردازند. در این صورت نیاز به آموزشهای پیچیده تری جهت ایجاد و ارتقای سطح مهارتهای اطلاع یابی احساس میشود.
ضرورت ارزیابی صفحات وب
از دیرباز تا امروز که در عصر اطلاعات به سر می بریم همواره ارزیابی اطلاعات و تقویت تفکر انتقادی مطرح بوده است. عصر اطلاعات نه تنها از ضرورت آن نکاسته که بر ضرورت آن افزوده است. محتوای اطلاعاتی ممکن است در هر قالبی قرار گیرد. در انواع رسانه ها صرفنظر از نوع محمل، محتوای اطلاعات مورد ارزیابی قرار میگیرد. صفحه وب سندی چندرسانه ایست که در محمل جدید اطلاعاتی یعنی وب قرار گرفته است. موتورهای جستجو با نمایه سازی صفحات وب، بازیابی اطلاعات را در این محیط میسر می سازند. اما محیط مجازی وب ویژگی هایی خاص دارد که آن را از سایر رسانه ها متمایز می کند. به بیانی محیط مجازی وب بر محتوای اطلاعاتی تاثیر می گذارند.
بسیاری از متخصصان اطلاع رسانی و کتابداران بر این عقیده اند که ارائه اطلاعات در صفحات وب از اعتبار آنها خواهد کاست و هنوز فرمت چاپی را ترجیع میدهند این گروه بر این عقیده اند که اطلاعات در شکل چاپی از قابلیت اعتماد بیشتری برخوردار است چرا که مقالات در نشریات علمی پس از بررسی محتوایی چاپ میشوند. بسیاری از اطلاعات با ارزش علمی در شبکه قرار نمی گیرند و کتابخانه ها مجلات علمی معتبری دارند که محتوای اطلاعاتی آنها به صورت تمام متن در اینترنت وجود ندارد. (Standler,2004)این در حالی است که ناشران مجلات علمی به فکر تغییر بستر اطلاعاتی خویش افتاده و در اندیشه فراهم آوری امکان دسترسی تمام متن به مقالات علمی خویش هستند. مزایایی چون قابلیت دسترس پذیری فراوان بدون محدودیت زمانی و مکانی، امکان روز آمد کردن سریع اطلاعات و قابلیت انتقال و کپی برداری سریع و به صرفه از اطلاعات در محیط اینترنت عواملی است که به روند دیجیتالی کردن اطلاعات سرعت می بخشد. در این صورت ارائه خدمات به صورت پولی انجام خواهد شد و نمونه این گونه از مجلات علمی در حال حاضر به صورت الکترونیکی در شبکه مشاهده می شود. (Standler,2004)
نوع محمل اطلاعاتی، در مورد صفحات وب بر محتوای اطلاعاتی آن تاثیر می گذارد لذا به صورت اختصاصی به بیان ضرورت ارزیابی اینگونه منابع پرداخته می شود:
● صفحات وب به سادگی ایجاد میشوند.
● دریافت دامنه و URL آسان است. حتی دامنه هایی که به ظاهر نشانگر مشخصه های خاصی چون org ,edu,… هستند با پرداخت مبلغ ناچیزی واگذار می شوند.
● هر صفحه ایجاد شده بدون هیچ محدودیتی از سوی موتورهای جستجو نمایه و آماده بازیابی می شود.
● این صفحات می توانند یکی از منابع اطلاعاتی محسوب شده و مبنای استناد قرار گیرند.
● نظارتی بر محتوای سایتها و نوع اطلاعات ارائه شده در آنها وجود ندارد. و به بیانی هر گونه اطلاعاتی از طریق صفحات وب ارائه میشود.
● اطلاعات در این صفحات بدون هیچ گونه فیلتری و بدون توجه به ویژگی های کاربران در دسترس گروههای مختلف قرار می گیرد.
● داوری آنگونه که در مورد منابع چاپی مطرح است، در این دست از منابع به چشم نمی خورد.
● دنیای مجازی ارتباطات مبتنی بر وب, اعتماد پذیری را کاهش می دهد. چراکه هویت طراحان صفحات وب می تواند پنهان باشد و یا اطلاعات ارائه شده از سوی آنها کاملا ساختگی باشد.
● اطلاعات ارائه شده در صفحات وب ناپایدار است.
● اطلاعات ارائه شده در وب از نظر محتوایی گاه بیهوده و بالقوه خطرناک و گمراه کننده است.
● به علت آلودگی بیش از حد اطلاعات در وب, میزان جامعیت بازیابی ها بسیار زیاد است نتیجه این آلودگی وجود سرریز اطلاعات است و برای رسیدن به نیتجه مطلوب باید به گزینش دست زد.
● به علاوه روشهای نمایه سازی در وب از کارائی لازم برخوردار نیستند و همواره بخش مفیدی از وب به صورت وب پنهان باقی می ماند.
شاید بتوان از طریق اعمال جستجوی پیشرفته بر غنای محتوایی اطلاعات بازیابی شده افزود اما در هر صورت در نمایه سازی وب، روابط معنایی آنگونه که شایسته است مد نظر نیست و چه بسا موارد بازیابی شده با اطلاعات مورد نظر سازگاری نداشته باشد.حتی با این فرض که موتور جستجو نمایه سازی را به درستی انجام داده باشد، طراحان وب در طراحی خویش ابرداده ها را مد نظر داشته باشند و موارد بازیابی شده مرتبط نیز باشند، لازم است که کاربران مطالب بازیابی شده را با دیدی انتقادی مورد ارزیابی قرار دهند و به این ترتیب بر اعتبار استناد خویش بیافزایند.
لذا کاربران چه به عنوان اعضای جامعه اطلاعاتی در عصر اطلاعات و چه به عنوان مراجعان ساده کتابخانه های قرون وسطی هیچ گاه حق ارزیابی منتقدانه را از خود سلب نکرده اند. ساختار ارائه اطلاعات چه چاپی باشد, چه میکرو فیلم و چه ابزارهای دیجیتالی، کاربران همواره معیارهایی را در ارزیابی های خویش به کار می برند. در مورد منابع الکترونیکی و آنچه در شبکه های پیوسته اشاعه می یابد ضرورت ارزیابی نه تنها کاهش نمی یابد که پررنگ تر خواهد شد و تابع معیارهای ویژه ای است.
ارزیابی صفحات وب
برای یافتن اطلاعات مناسب با نیاز اطلاعاتی از طریق صفحات وب باید در دو چیز مهارت داشت:
● دستها و چشمها را به تکنیک هایی مجهز کنید که قادر به یافتن مناسب ترین اطلاعات در زمانی کوتاه باشند.
● ذهن خود را طوری تربیت کنید که با دیدی انتقادی و حتی بدبینانه مجموعه ای از سوالات را طراحی و در مواجه با اطلاعات بازیابی شده آنها را در ارزیابی به کار بندد.
در صورتیکه این دو فرایند همزمان انجام پذیرد می توان گفت که کاربر از مهارت بازیابی و ارزشیابی منابع مرتبط با نیاز خود برخوردار است.
معیارهای ارزیابی صفحات وب
برخی معیارهای ارزیابی صرفنظر از نوع محمل اطلاعاتی برای انواع منابع چاپی و غیر چاپی صادق اند اما برخی از معیارها اختصاص به نوعی از منابع دارند. اندیشه بنیانی در ارزیابی اطلاعات همچنان ثابت است اما گاهی اتفاق می افتد که با توجه به نوع کاربران, نوع و عمق نیاز اطلاعاتی و موارد استفاده از اطلاعات بازیابی شده برخی از معیارها پررنگ تر و برخی کم رنگ تر است.
محتوای این معیارها حول چند نکته می چرخد. ارزیابی از دو جهت کمی و کیفی باید انجام شود. نوع و ساختار سازماندهی و ارائه اطلاعات در انواع محمل ها به سهولت کاربری و و استفاده موثر می افزادید لذا نباید چنین پنداشت که ساختار و شکل ارائه اطلاعات در کم اهمیت است. در مورد صفحات وب نیز هر دو جنبه محتوای کمی و کیفی مد نظر است.
● هدف را مشخص کنید
آنچه در اینترنت منتشر می شود با هدف و برای مخاطبان خاصی است. شناسایی هدف با دنبال کردن پیوندهایی چون
“About us,” “Philosophy,” “Background,” “Biography,” “Who am I,” etc.
آشکار می شود. این پیوندها اهداف، دامنه، نوع فعالیت، وابستگی سازمانی و اطلاعات سودمند دیگری را مشخص می نماید. اگر در صفحه بازیابی شده این پیوندها را پیدا نکردید باید با کوتاه کردن URL به صفحه خانگی سایت رفته و در آنجا به دنبال اطلاعاتی از این دست باشید. (Barker,2004) . همواره به خاطر داشته باشید که هدف زیربنای سایر برنامه ریزی ها و طراحی هاست و در تعریف ملاکها و معیارهای گردآوری, تنظیم و ارائه اطلاعات تاثیرگذار است.
راه دیگر برای کشف هدف توجه به دامنه و URL صفحه بازیابی شده است. صفحاتی که با دامنه هایnet,org,edu,gov,mil مشخص می شوند از اعتبار بیشتری برخوردارند. کاربران باید درمورد دامنه های com که تجاری هستند بسیار دقت نمایند. این دامنه برای اهداف تجاری استفاده می شود. دامنه net به سایتهای غیر انتفاعی داده میشود اینکه تا چه اندازه این شرکتهای غیر انتفاعی اطلاعات صحیح ارائه میدهند خود جای بحث دارد(Smith, 2001).
علی رغم تقسیم بندی رایجی که از دامنه ها به عمل می آید در عمل نظارت چندانی بر دامنه های ذکر شده وجود ندارد و با پرداخت مبالغ ناچیزی دامنه ها واگذار می گردد. لذا اگر چه باید در بررسی دامنه و URL صفحه بازیابی شده دقت نمود اما این معیار به تنهایی معیار مناسبی برای رد یا تائید اطلاعات بازیابی شده نیست.
● تعیین میزان پوشش
اطلاعات ارائه شده در صفحات وب گاه بسیار عمیق و گاهی سطحی است. گاه تنها به ارائه لیستی از مطالب تخصصی اکتفا شده است بدون آنکه به دانش عمیق مربوط به آن اشاره ای گردد و گاهی ریزترین مسئله مورد بحث فراوان قرار گرفته است.باید در نظر داشت که طرح سوال،جستجو و بازیابی اطلاعات متاثر از نوع و محتوای نیاز اطلاعاتی، نوع و سطح مخاطبان، دامنه کار یا فعالیتی که به واسطه اطلاعات قصد پوشش دادن به آن را دارند و بسیاری عوامل دیگر است. صفحات وب نیز متاثر از اهداف طراحان آن سطح پوششی خاصی از مخاطبان را مد نظر دارند و پشتیبانی می کنند.
تخمین دامنه اطلاعات مناسب برای جستجوگر می تواند به چندین روش انجام پذیرد یکی از این روشها مطالعه فهرست مندرجات یا نقشه سایت -در صورت وجود- است، روش دیگر مطالعه و بررسی توصیفی است که اغلب سایتها از خود ارائه می کنند. سایتهایی که اطلاعات عمیق و تخصصی تری دارند اغلب امکان جستجو را از طریق موتور جستجوی خود فراهم می آورند در این صورت با انجام جستجویی ساده می توان تا حدی به دامنه اطلاعات ارائه شده و نوع سازماندهی آن پی برد. وجود پیوندهای فرامتنی نیز اگر به درستی برقرار باشند بر عمق پوشش مطالب می افزایند.
در مورد برخی از سایتها که مقالات تمام متن را فراهم می آورند پوشش گذشته نگر نیز اهمیت می یابد. تعیین پوشش همواره بستگی به سطح دانش کاربر و نوع نیاز وی دارد.
● ارزیابی شهرت و اعتبار
شناسایی صاحبان اندیشه, شهرت و اعتبار آنها در ارزیابی صفحات وب از ضروریات است پس:
– حامی صفحه[۴] یا فردی که مسئولیت حقوقی و معنوی سایت را عهده دار است مشخص نمایید.
کاربران باید بتوانند ناشر یا حامی صفحه وب را شناسی کنند به گونه ای که ارزشها ، اندیشه و اهداف وی مشخص شود. این بررسی با مراجعه به بخش هایی از صفحه که با “About Us” or “Mission” مشخص شده اند انجام می شود. حامی صفحه وب باید علاوه بر شماره تماس و آدرس پست الکترونیکی به صورت متمایز مشخص شده باشد (Smith, 2001).
– پدید آور را مشخص کنید.
گاه کاربران در اطلاعات بازیابی شده آنقدر غرق می شوند که پدید آورنده اثر و اطلاعات زمینه ای وی را از یاد می برند و به آن توجهی نمی کنند. در مورد وب سایت سازمانها و بسیاری از سایتهای دیگر امکان دارد که اطلاعات مربوط به پدیدآورنده مطالب ذکر نشده باشد در این صورت اگر امکان آن وجود داشته باشد با ایجاد ارتباط با مدیر سایت می توان [۵]اطلاعات مفیدی به دست آورد به علاوه اطلاعاتی که سازمانها تحت نام تنالگانی خود ارائه می کنند اغلب تحت نظارت کارمندان و متخصصان موضوعی است و در صورت معتبر بودن آن سازمان مشکلی در مورد عدم شناخت پدید آور نخواهد بود. در عین حال مشخص کردن صاحب اندیشه در هر سایتی نشان دهنده دقت نظر و احترامی است که طراحان آن به تفکر انتقادی مخاطبان خویش دارند(Smith, 2001).
در صورتیکه اطلاعات مربوط به پدیدآور مشخص باشد باید دقت داشته باشید که توضیحات کامل باشد و تصویر مناسبی از وضعیت مسئولیت مطالب منتشر شده را مشخص نماید. ارائه آدرس پست الکترونیکی نویسنده مطلبی که مشخصات حرفه ای و تخصصی وی را نمایان نسازد قابل اعتنا نیست. در اینصورت باید با نویسنده مطلب ارتباط برقرار کرد و مشخصات لازم را از او دریافت نمود. (Barker,2004)
● تعیین صحت
گاه اطلاعات ارائه شده در محیط مجازی وب نه تنها صحیح نیست که گمراه کننده و در مواردی مثل اطلاعات پزشکی خطرناک نیز هست لذا در ارزیابی اطلاعات باید بر این جنبه بسیار دقت داشت.
تعیین میزان صحت اطلاعات بازیابی شده مهمترین بخش ارزیابی انتقادی اطلاعات است. اغلب کاربران از روی ظاهر سایت و نوع طراحی آن به ارزیابی می پردازند در حالیکه صرف طراحی مناسب و زیبای سایت دلیلی بر صحت محتوای اطلاعاتی آن نیست. اشتباهات تایپی و گرامری گاه محتوا را قلب می کنند و اطلاعات گمراه کننده ای را منتقل می سازند. پدید آور مطالبی که محتوایی قابل اعتماد داشته باشند کلامش را با استنادها اعتبار می بخشد در صورتیکه مقاله ای علمی فاقد استناد و منابع باشد نباید محتوای اطلاعاتی آن را زیاد معتبر و جدی قلمداد کرد. در مورد سایتها نیز چنین است . اطلاعات ارائه شده در صفحه ای اینترنتی چنانچه با پیوندها مسیری را برای کشف منابع و استنادها فراهم آورد بر اعتبار خویش افزوده است(Smith, 2001).
● روزآمدی
با توجه به رشد روز افزون علم و کوتاه شدن دوره حیات علمی یک اندیشه، لازم است از روزآمدی اطلاعات ارائه شده اطمینان حاصل گردد. توجه به تاریخ انتشار یک صفحه و تاریخ بازبینی آن که اغلب در پائین یا بالای صفحه ظاهر می شود گامی جهت ارزیابی روزآمدی صفحه و اطلاعات آن است. الزاما تاریخ انتشار صفحه و یا تاریخ روزآمدسازی سایت به تنهایی ملاک روزآمدی اطلاعات نیست، فعال نبودن پیوندها نشانی از عدم پویایی و روزآمدسازی سایت است. به علاوه منابع مورد استفاده در متن نیز باید مورد توجه قرار گیرد در صورت کهنه بودن منابع مورد استناد، باید در روزآمدی مطالب ارائه شده تردید کرد. توجه به این مسئله اهمیت دارد که به صرف کهنه بودن منابع مورد استناد نمی توان خط بطلانی بر محتوای اطلاعاتی ، اطلاعات بازیابی شده کشید بلکه باید همزمان به متن آن علم یا رشته، طول عمر مفید اطلاعات در آن موضوع و بار محتوایی مطالب نیز توجه داشت.
● قابلیت دسترس پذیری
– دسترس پذیری در شبکه
دسترسی به منابع اطلاعاتی در اینترنت ممکن است به شیوه های مختلفی محدود شود(از جمله زبان منبع, نیاز به ثبت نام, نیاز به اثبات صلاحیت یا عضویت در یک سازمان خاص)(خادمیان, ۱۳۸۲: ۱۰۲) دسترس پذیری بزرگترین عاملی است که مراجعان کتابخانه ها را به پای میز کامپیوتر کشانده. محیط مجازی وب محدودیت زمانی و مکانی کاربران را از میان برداشته است و با ارائه انبوهی از اطلاعات آنان را در ظاهر از کتابخانه ها بی نیاز ساخته است. اما کاربران غالبا فراموش می کنند که اغلب اطلاعات علمی و مستند در پایگاهها ارائه شده و دسترسی به آنها برای همه ممکن نیست.
از سویی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی به طراحی وب سایتهای خود پرداخته و دسترس پذیری اطلاعات را از طریق شبکه ها و پایگاههای پیوسته نیز فراهم آورده اند. حرکت به سوی شبکه ها و کتابخانه های مجازی است. در چنین محیطی که کاربران در معرض انواع اطلاعات قرار گرفته اند و امکان استفاده از اطلاعات ضعیف تر به علت سهولت بازیابی و دسترس پذیری بیشتر وجود دارد باید به کاربران آموخت که کتابخانه ها نیز دسترسی به برخی از منابع اطلاعاتی را فراهم نموده اند و معیارهای ارزیابی منسجمی بر این انتخابها و گزینش ها تاثیر داشته است.
– دسترس پذیری در صفحات یا نحوه ارائه و نظم دهی اطلاعات در صفحه
نحوه ارائه اطلاعات در صفحات وب از اهمیت فراوانی برخوردار است. نوع سازماندهی اطلاعات, تعریف پیوند های فرامتنی, امکان استفاده از جستجو و مرور, میزان تعامل با کاربر و کاربر مدار بودن, سرعت بارگذاری اطلاعات, قابل فهم و ساختارمند بودن ارائه و به بیانی وجود سازماندهی در ارائه اطلاعات دسترسی پذیری را سهولت می بخشد و کاربران را از سردرگمی می رهاند.
نسبت به واژه هایی چون “links,” “additional sites,” “related links,” etc. حساس باشید. پیوند ها را بررسی کنید. ارائه ارجاعات کور، غیر فعال و یا نامربوط از اعتبار اطلاعات ارائه شده می کاهد(Barker,2004).
این بخش از کار به امکانات تکنولوژیکی و مهارت در طراحی این نظامها بستگی دارد و توجه به آن در ارزیابی صفحات وب از اهمیت فراوانی برخوردار است.
● قیمت
هزینه لازم برای دسترسی به اطلاعاتی یکی از مواردی است که به هنگام استفاده از اطلاعات باید به آن توجه داشت. اطلاعات با ارزش پایگاههای اطلاعاتی معتبر دنیا به صورت اشتراکی ارائه می شوند. گاهی استفاده از چکیده و اطلاعات کتابشناختی رایگان است اما برای دریافت متن کامل نیاز به پرداخت وجه هستید. در نتیجه شما باید ارزش نسبی پرداخت هزینه ها را به محتوایی که دریافت خواهید نمود تخمین زده و با این دید که ارزش اطلاعات به محتوای آنهاست تصمیم گیری نمایید.
حرف آخر: نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
آنچه بیان شد ضرورت ارزیابی اطلاعات بازیابی شده در وب و گوشه ای از معیارهای آن بود که تنها به عنوان الگویی بیان گردید. این معیارها با توجه به نوع کاربران و هدف از جستجو اولویت می یابند و لازم است به آنها تنها به دید الگویی برای ارزیابی منتقدانه و هوشمندانه اطلاعات توجه شود.
کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی با ایجاد و تقویت مهارتهای اطلاع یابی و تفکر انتقادی در کاربران به آنها می آموزند که از میان انبوه اطلاعات بازیابی شده گهر را از زباله تشخیص دهند و با استناد به منابع معتبر بر اعتبار فعالیتهای تحقیقاتی خویش بیفزایند. آموزش این مهارتها در گرو برنامه ریزی اصولی و مناسب این مراکز است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از طریق آموزشهای مجازی و هدفمند قادر به یاری رسانی به کاربران می باشند و نباید در عصر دیجیتال نقش تعلیم دهندگی خویش را از یاد ببرند.
مهارتهای اطلاع یابی و ایجاد تفکر انتقادی در کاربران کتابخانه از طرق مختلف انجام می پذیرد از روشهای معمول آن برگزاری کلاسهای آموزشی حضوری، تهیه و توزیع بوشورهای آموزشی و ارائه آموزشهای مجازی در محیط وب است. ارائه این آموزش ها مستلزم آن است که کتابداران و اطلاع رسانان ابتدا خود به مهارت ارزیابی و قدرت تفکر انتقادی مجهز باشند. امید آن است که با همت کتابداران و اطلاع رسانان در عصر دیجیتال کاربرانی تربیت شوند که قدرت ارزیابی و تفکر انتقادی را به صورتی اصولی در خویش تقویت کرده باشند و در مفهوم کاربرانی مستقل به بازیابی اطلاعات بپردازند. جامعه اطلاعاتی زمانی تحقق می یابد که تک تک شهروندان به عنوان پاره های جامعه از دیدی تحلیلی و منتقدانه برخوردار باشند و مبنای تصمیم گیری هایشان اطلاعات صحیح و روزآمد باشد.
نوشته: عاطفه شریف
دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران
منابع
حری، عباس (۱۳۸۲) .اطلاع رسانی: نگرش ها و پژوهش ها. تهران: نشر کتابدار.
حسن زاده، محمد. “تعامل حرفه کتابداری و اطلاع رسانی با فرایند جهانی شدن”. [پیوسته] :
<https://www.hassanzadeh.netfirms.com/myart/globinfart.doc>
دیانی، محمد حسین و عبدلاحمید معروف زاده (۱۳۷۰) .مبانی مرجع: فنون و روشهای پرسش کاوی و پاسخ یابی از منابع کتابخانه. مشهد: آستان قدس رضوی.
کوک, آلیسون (۱۳۸۲). راهنمای یافتن اطلاعات با کیفیت در اینترنت. ترجمه مهدی خادمیان.مشهد: چاپار.
لی، یان مال (۱۳۷۶) .اصول آموزش مهارتهای اطلاع یابی. ترجمه فاطمه سبکروح و آذر عمرانی. تهران: واژه پرداز.
Barker, Jon (2004) ”Finding Information on the Internet: A Tutorial University of California”. Available at: <https://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/Evaluate.html>
Case, Ronald. (2003) “Making Critical Thinking An Integral part of Electronic Research”.School Library in Canada.22(4). Available at: <https://search.epnet.com/login.aspx>
Engle, Micheal.(2004)”The Seven Steps of the Research Process”. Cornel University Library. Available at: <https://www.library.cornell.edu/olinuris/ref/research/skill1.htm%20-%20bibliog>
Smith, Alistair.(1997) “Criteria for evaluation of Internet Information Resource “The Public-Access Computer Systems Review. 8(3).
Available at:<https://www.vuw.ac.nz/staff/alastair_smith/evaln/index.htm>
Smith, Marshall L. (2001) “Critical Thinking and the Web”. Darlene Lynch and Robert F. Vernon, Journal of Social Work Education, 37(2): p381-387. Available at: <https://search.epnet.com/login.aspx>
Standler, Ronald B. (2004)“Evaluating Credibility of Information on the Internet” . Available at: <https://www.rbs0.com/credible.pdf>
Tilloston, Joy.(2003)”A Portrait of the Audience for Instruction in Web Searching: Result of a Survey Conducted at Tow Canadian Universities”. CJLIS/RCSIB .27(1): p3-24.
یادداشتها
[۱] Tolpannan
[۲] cyber treasure
[۳] cyber trash
[۴] Sponsor
[۵] Assess Accuracy